Sosyo Politik Saha Araştırmaları Merkezi, örgütlü sivil toplum etkisinin son yıllarda daha sınırlı hissedilmesinden yola çıkarak Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan 17 kentteki derneklerin 2015 yılından itibaren aktiflik durumlarını, performanslarını, insan ve maddi kaynaklarını inceledi. 

 

İçişleri Bakanlığı’nın verilerden yararlanarak yapılan inceleme sonucunda elde edilen verilere göre; 20 Kasım 2020 itibariyle Türkiye’de 121 bin 503 faal dernek bulunmakta. Bu derneklerin dağılımına bakıldığında yüzde 34,89’u Marmara bölgesinde, yüzde 18,28’i İç Anadolu Bölgesinde, yüzde 13,19’u Ege bölgesinde, yüzde 11,8’i Karadeniz bölgesinde, yüzde 10,03’ü Akdeniz Bölgesinde, yüzde 6,37’i Güneydoğu Anadolu Bölgesinde, yüzde 5,44’ü ise Doğu Anadolu Bölgesinde yer aldı.

 

EN ÇOK DERNEK ANTEP’TE, EN AZ DERSİM’DE 

 

Aralarında Antep, Diyarbakır, Van, Hakkari, Mardin, Ağrı, Muş gibi illerin olduğu bölgedeki 17 kentte faaliyet gösteren toplam dernek sayısının (10.679) Türkiye’deki toplam dernek sayısındaki (121.503) oranlarına bakıldığında, açık ara ilk sırayı yüzde 2,26 ile Antep aldı. Bu kenti Urfa ve Diyarbakır izledi. 

 

Her yıl en düşük dernek sayısına sahip kent ise, Dersim oldu. Dernek sayısı bakımından Dersim’i Şırnak, Hakkâri ve Siirt kentleri takip etti.

 

17 kentin 2015-2020 yılları arasındaki faal dernek sayıları incelendiğinde, 2016’da küçük bir düşme olsa da dernek sayılarında artışlar göze çarptı.

 

Diyarbakır’da, Şırnak’ta, Hakkari’de, Dersim’de 2015 yılına göre 2018 yılına kadar faal dernek sayılarında düşüş olduğu; Van’da, Bitlis’te, Kars’ta, Siirt’te ise 2015 sonrası dernek sayılarında düzenli düşüşler olduğu gözlendi.

Antep’te 2015 yılında 1782 olan dernek sayısının 2020’ye gelindiğinde yüzde 55 dolayında artarak 2 bin 748 olduğu görüldü. Öte yandan 17 kentteki toplam dernek sayısının tüm Türkiye’deki toplam dernek sayılarındaki oranları incelendiğinde 2015-2017 yılları arası ile 2019-2020 yıları arasında düşüşler olduğu görüldü.

 

17 kentte faaliyet yürüten derneklerin 5 yıllık gelirleri incelediğinde toplam gelirler düzenli olarak artsa da; Siirt, Ağrı, Dersim, Bitlis, Iğdır gibi kentlerde dalgalı düşüşlerin olduğu görüldü. Yıllar arasında gelir farkının en fazla 2018-2019 yılları arası olduğu tespit edildi.

 

GELİRLERDEKİ DİKKAT ÇEKİCİ ARTIŞ

 

İnceleme sonucunda karşılaşılan dikkat çekici noktalardan biri, Antep kentinde 2019 yılındaki dernek sayısının (2726), 2015 yılı dernek sayısından (1782) 1,5 kat fazla olmasına karşın toplam gelirin 4,9 kat artması; Şırnak kentinde önceki yıla göre toplam dernek sayısının sadece 19 artmış olmasına karşın toplam gelirin 2019’da yaklaşık 5,4 kat arttığı, Mardin’de bir önceki yıla göre 43 dernek artışı olmasına karşın derneklere ait 2019 yılı toplam gelirin yaklaşık 2,8 kat artması oldu.

 

Ayrıca kentlerin Türkiye geneli gelir toplamındaki dağılımlarında Antep yüzde 7,34 ile ilk sırayı, Mardin yüzde 0,30 ile ikinci sırayı aldı.

 

Yereldeki derneklerin gelir artışındaki bu düzensizlik ve farkların nedenlerinin araştırmayı hak ettiği belirtildi.

 

14 KENTTE SPOR DERNEKLERİ 1’İNCİ SIRADA

 

Bölgenin 17 kentinde yer alan derneklerin faaliyet alanlarının dağılımları incelendiğinde ise, Spor ve Spor ile ilgili derneklerin toplamda 14 kentte 1’inci sırada yer aldığı; Mesleki ve Dayanışma derneklerinin sadece Urfa’da (yüzde 24,18) 1’inci sırada olduğu; Dini Hizmetlerin Gerçekleştirilmesine Yönelik Faaliyet Gösteren Derneklerin Van (yüzde 23,36) ve Bitlis’te (yüzde 29,09) 1’inci sırada yer aldığı;  Gıda Tarım ve Hayvancılık alanında faaliyet yürüten derneğin olmadığı tek kentin Iğdır olduğu; Dış Türkler ile Dayanışma Derneklerinin 17 kent arasında yalnız Antep (yüzde 0,11), Iğdır (yüzde 2,06) ve Kars’ta (yüzde 0,35) olduğu görüldü.

 

Öte yandan Türkiye genelinde 358 derneğe ‘kamu yararına çalışan dernek’ statüsü verilirken; 17 kentte bu statüyü taşıyan sadece iki dernek olduğu, bunların da Diyarbakır ve Antep’teki Verem Savaş Dernekleri olduğu belirtildi.

 

İSTİHDAM ALANINA DÖNÜŞTÜ 

 

Faal derneklerde çalışma biçimine ilişkin 2015-2019 yıllarına ait tabloya göre; tam zamanlı çalışan sayısının toplamda her yıl arttığı, yarı zamanlı çalışma sayısında dalgalı bir düşüş olduğu, proje bazlı çalışan sayısının genel olarak arttığı ile karşılaşıldı. Yine tüm yıllar incelendiğinde bazı kentlerde farklılık olsa da toplamda maaşlı çalışan sayısının, gönüllü çalışan sayısından fazla olduğu; maaşlı çalışan sayıları sürekli artarken; gönüllü çalışan sayılarında bazı yıllarda düşüş olduğu görüldü. Söz konusu bu veriler derneklerin ciddi birer istihdam alanı olmaya başladığını gösteriyor.

 

Tüm yıllar incelendiğinde bazı kentlerde farklı olmasına rağmen toplamda ‘maaşlı çalışan’ sayısının, ‘gönüllü çalışsan’ sayısından fazla olduğu sonucu ile karşılaşıldı. Buna göre; 2015 yılında maaşlı çalışan 878; gönüllü çalışan 641, 2016 yılında maaşlı çalışan 1181, gönüllü çalışan 984; 2017 yılında maaşlı çalışan 878, gönüllü çalışan 641; 2018 yılında maaşlı çalışan 1773, gönüllü çalışan 791; 2019 yılında maaşlı çalışan 2387, gönüllü çalışan 1055 olarak gerçekleşti.

 

Ayrıca yine tüm yılların toplam sayıları incelendiğinde maaşlı çalışan sayıları sürekli artarken; gönüllü çalışan sayılarında bazı yıllarda düşüş olduğu görüldü. 2015-2019 yılları arasında 17 kentte yer alan derneklerde çalışan maaşlı çalışan sayısının en fazla olduğu kent yine Antep oldu.