Özgürlük İçin Hukukçular Derneği (ÖHD), Toplum ve Hukuk Araştırmaları Vakfı (TOHAV), İnsan Hakları Derneği (İHD) ile Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV), PKK Lideri Abdullah Öcalan ile tutuklu Hayati Kaytan, Emin Gurban ve Civan Boltan hakkında verilen “ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası” ile ilgili 26 Temmuz’da Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’ne başvurdu. İnsan hakları ve hukuk örgütlerinin başvurusunda, müebbet hapis cezasına dair Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM) verdiği ihlal kararlarına dikkati çekilerek, bu durumu acil gündeme alınması talep edildi. 

 

İnsan hakları ve hukuk örgütlerinin başvurusuna 7 Eylül’de cevap veren Türkiye, 2009’dan bu yana İmralı’da ihlal olmadığını ileri sürdü. Türkiye, Öcalan ve diğer tutukluların tahliye imkanını gündeme getiren “umut hakkı” ve “ağırlaştırılmış müebbet cezası hakkında yasada değişiklik” yapılmasına ilişkin başvuruda yer alan tespit ve önerileri ise görmezden geldi. Türkiye’nin, sadece Avrupa İşkencenin Önlenmesi Komitesi’nin (CPT) daha önceki yıllarda İmralı’nın fiziki koşullarını dair hazırladığı raporu ele alması dikkati çekti. 

 

TÜRKİYE’NİN İDDİALARINA YANIT

 

Başvurucu insan hakları ve hukuk örgütleri, bunun üzerine Türkiye’nin iddialarına yanıt verdi. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’ne gönderilen yanıtta, "Hükümet, cevaplarında STK’lerin bildiriminde belirtilen hususlara dair hiçbir somut cevap vermemiştir. Yanıltıcı bir şekilde, Türkiye hukuk sisteminde müebbet ve ağırlaştırılmış müebbet hapis cezaları bakımından koşullu salıvermenin imkan dahilinde olduğu belirtilmiş ve İmralı Hapishane koşullarının 3. maddenin ihlali niteliği taşımadığı iddia edilmiştir" denildi. 

 

AĞIRLAŞTIRILMIŞ MÜEBBET 

 

Başvurucu insan hakları ve hukuk örgütleri, Öcalan, Kaytan, Gurban ve Boltan'ın da aralarında bulunduğu yüzlerce kişinin "Hukuken veya fiilen koşullu salıverilme imkanı olmaksızın ölünceye kadar cezaevinde tutulacakları bir infaz rejimine" tabi olduğunu kaydetti. Öcalan, Kaytan, Gurban ve Boltan'ın ağırlaştırılmış müebbet hapis cezaları nedeniyle ölünceye kadar cezaevinde tutulacağına dikkat çeken başvurucu örgütler, Türkiye hukuk sisteminin, bu durumda olan tutukluların koşullu salıverme hakkı tanımadığına vurgu yaptı. 

 

UMUT HAKKI 

 

ÖHD, TOHAV, İHD ve TİHV, Türkiye'nin Komite’ye sunduğu cevaplarda bu konuya değinmekten kaçındığına işaret ederek, "Türkiye hukuk sisteminde esasen müebbet hapis cezası ile ağırlaştırılmış müebbet hapis cezalarının infazının hükümlünün hayatı boyunca devam etmediğini dile getirmektedir. Ancak 26.07.2021 tarihli bildirimimizde detaylı olarak ifade ettiğimiz gibi, hukuk siteminde, başvurucuların durumunda olduğu gibi, bunun önemli istisnaları mevcuttur" diye kaydetti. 

 

Başvurucu örgütler, bu duruma "Terörle Mücadele Kanunu" kapsamında verilen cezaları örnek gösterdi. Başvurucular, "Türkiye hukukunda bazı durumlarda -tartışmasız bir şekilde ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası hükmünün infazının ölünceye değin devam edeceği düzenlenmiştir. Dolayısıyla Türkiye hukuku, bu kategorik koşullu salıverilme yasakları ve istisnaları nedeniyle umut hakkının 'cezanın hukuken indirilebilir olması' şartı ile uyumlu değildir" diye belirtti. 

 

AİHM'İN İHLAL KARARLARI

 

AİHM'in müebbet hapis cezasına dair verdiği ihlal kararlarına değinen başvurucu örgütler, "AİHM tarafından Öcalan v. Türkiye (2) kararında ve bildirime konu diğer kararlarda tam olarak bu nedenle Türkiye hukukunda bazı durumlarda müebbet hapis cezasının hukuken indirilebilir olmamasını Sözleşme’nin ihlali olarak değerlendirmiştir. Her ne kadar cevaplarında Hükümet, Cumhurbaşkanının cezayı kaldırma-hafifletme yetkisinden bahsetmişse de, Öcalan v. Türkiye (2) kararında AİHM, Cumhurbaşkanı’nın bu yetkisinin veya af uygulamasının, cezanın hukuken indirilebilir olması şartını sağlamadığını tespit etmiştir" ifadelerini kullandı.  

 

Kaytan, Gurban ve Boltan kararlarında da AİHM'in Öcalan kararındaki tespitlerini tekrarladığını aktaran başvurucular, AİHM’in ihlal kararı tespiti ettiği bu durumun ortadan kaldırılması, Türkiye tarafından gerekli yasal ve uygulama değişikliklerinin ivedilikle yapılması gerektiğine vurgu yaptı. 

 

KOŞULLU SALIVERİLME SÜRELERİ 

 

İnsan hakları ve hukuk örgütleri, müebbet veya ağırlaştırılmış müebbet hapis cezalarına çarptırılan hükümlüler bakımından uygulanan "koşullu salıverilme süreleri"nin de sorun olduğunu kaydetti. Koşullu salıverilmede 25 yıllık infaz sürecinin geçmesinin kabul edildiği ancak birçok ülkede bu sürenin daha az olarak belirlendiğini ifade eden başvurucu örgütler, Türkiye hukukunda ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkum edilen kişilerin "koşullu salıverilmeden" belirli koşullar dahilinde 30 yılın infaz kurumunda çekilmesinden sonra yararlanabildiğine dikkati çekti. 

 

Birden fazla ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası verilen kişilerin 36 yıl ya da 40 yıla kadar cezaevlerinde kaldığına değinen başvurucular, "Esasen Türkiye kanun koyucusunun bu şekilde birden fazla suçtan mahkûmiyet, örgütlü yapı dâhilinde suç işleme ve mükerrirlik durumlarında koşullu salıverilmenin gerçekleşebilmesi için süreleri arttırdığı görülmektedir. Bu sürelerin, mukayeseli hukukta ilk değerlendirme için kabul edilen 25 yılın bir hayli üzerinde olduğu açıktır. Keza 36 veya 40 yıl bir süre boyunca infaz kurumunda kalan bir kişinin resosyalizasyonun gerçekleşmesi de gerçekçi değildir" diye kaydetti. 

 

İZOLASYON DERİNLEŞİYOR

 

İnsan halkları ve hukuk örgütleri, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasıyla kişilerin hak ve özgürlüklerinin sınırlandırıldığına işaret ederek, şunları belirtti: "Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasının infazında güvenlik ve izolasyon temel anlayış olup resosyalizasyon düşüncesi ise kenara itilmiştir. Bu katı infaz rejiminin hükümlülere resosyalizasyon imkanı tanıması bir hayli güçtür. Müebbet hapis cezası hükümlülerine ilişkin infaz rejiminde amaç, bu hükümlülerin özel kurumlarda ya da infaz kurumlarının özel bölümlerinde farklı ve ağırlaştırılmış statüde bir infaz rejimine tabi olmalarından ziyade, mümkün olduğunca diğer mahkûmların infaz rejimi ile uyumlulaştırmak olmalıdır."

 

UMUT HAKKI TARTIŞMALARI

 

Başvurucu örgütler, 7242 sayılı Kanun'un koşullu salıverilme yasakları nedeniyle ömür boyu infaz edilecek hapis cezaları noktasında herhangi bir değişiklik getirmemediğini ifade etti. Başvurucular,7242 sayılı Kanun’daki düzenlemelerin "umut hakkı" bağlamında irdelenmesi gerektiğinin altını çizerek, "Türkiye hukuk sisteminde cezanın indirilmesi hususundaki ana kurum koşullu salıverilmedir. Bu nedenledir ki koşullu salıverilmeye dair getirilen her değişiklik dolaylı şekilde umut hakkına yönelik tartışmaları da etkilemektedir.Türkiye hukukunda koşullu salıverilme, yalnızca süreler bakımından değil, bu kuruma yönelik bakış açısı ve uygulama itibariyle de umut hakkının gereklerinden uzaktır" diye vurguladı. 

 

"Koşullu salıverilme bakımından suçludan değil de suçtan hareket eden yaygın bakış açısı umut hakkını olumsuz yönde etkilemektedir" diyen insan hakları ve hukuk örgütleri, şöyle devam etti: "Zira bu bakış açısıyla meseleye yaklaşıldığında TMK kapsamında suç işleyen hükümlülerin yalnızca infaz kurumunda kalmaları önemsenmekte, hükümlülerin infaz kurumundaki durumu göz ardı edilmekte ve TMK kapsamında suç işleyen hükümlülerin ömürleri boyunca bir daha topluma geri dönememeleri doğal karşılanmaktadır." 

 

İNFAZ DÜZENLEMESİ

 

İnsan hakları ve hukuk örgütleri, verdikleri yanıtta Türkiye'de pandemi sürecinde çıkarılan "infaz yasası" ve cezaevlerindeki İdare ve Gözlem Kurulları'nın (İGK) yapısına yönelik değişikliklere de yer verdi. "İnfaz yasasında" siyasi tutukluların kapsam dışı bırakıldığı ve Anayasa Mahkemesi'ne yapılan itirazın ise reddedildiğini anımsatan başvurucu örgütler, "İGK koşullu salıverme müessesini TMK kapsamındaki suçlar bakımından işletmemektedir. İGK infaz kurumu personelinden müteşekkil yapısı, değerlendirme sürecine hükümlünün dahlinin sınırlılığı ve usuli güvencelerin yetersizliği anlamına gelmektedir. İGK, hem İnfaz Kanunu m. 89/3 hükmünde belirtilen durumda hem de genel olarak yapısının, iyi hal değerlendirmelerinde nesnelliğin sağlanması bakımından sorunlu olduğu görülmektedir" dedi. 

 

İMRALI KOŞULLARI VE CPT RAPORU

 

Başvurucu örgütler, "İmralı Hapishanesi Koşullarına Dair" bölümünde ise cezaevi ve Öcalan'ın tutukluluk koşullarına değindi. Öcalan’ın 15 Şubat 1999'dan bu yana izolasyonda olduğunu vurgulayan başvurucular, Öcalan'ın 2019 yılında sadece 5 avukat görüşmesi gerçekleştirdiği, 7 Ağustos 2019'dan sonra yasakların devam ettiğini anımsattı. İnsan hakları ve hukuk örgütlerinin yanıtında devamla şunlar belirtildi: "İmralı Hapishanesi’nde uygulanan bu ağır tecrit hali Türkiye Hükümeti’nin de referans gösterdiği CPT’nin 6-7 Mayıs 2019 tarihli ziyaretine dair 5 Ağustos 2020 tarihinde yayımlanmış olan raporuna da yansımış bulunmaktadır. Raporda birçok ihlal tespiti yer alırken avukat ve aile görüşmesi ile ilgili olarak 'CPT, Türk makamlarını İmralı Hapishanesindeki tüm mahkûmların, istedikleri takdirde, yakınlarından ve avukatlarından etkili bir şekilde ziyaret alabilmelerini sağlamak için gerekli adımları atmaya çağırıyor. Bu amaçla, 'disiplin' nedenleriyle aile ziyaretlerini yasaklama uygulamasına son verilmelidir. Ayrıca Komite, Türk makamlarından İmralı Hapishanesinde tutuklu bulunan tüm mahkûmların aile üyeleri ve avukat ziyaretleri hakkında aylık olarak açıklama yapmalarını talep etmektedir' ifadeleri yer almaktadır."

 

TECRİT KALDIRILMALI

 

CPT raporunda Türkiye'ye "ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına çarptırılan mahpuslara uygulanan tutukluluk rejimini revize et" çağrısı yapıldığını ifade eden başvurucu örgütler, "AİHM, 18.03.2014 tarihli kararında başvurucuya karşı uygulanan katı tecrit ve sosyal izolasyonun Sözleşme’nin 3. maddesine aykırı olduğunu tespit etmiştir. Bu tespit ışığında, Türkiye Hükümeti tarafından, kararın bu yönünün uygulanmış olduğundan bahsedebilmek için, Mahkemenin kararda işaret ettiği tecrit ve sosyal izolasyon koşullarının ortadan kaldırılması ve değişmesi gerekir" diye belirtildi. 

 

TESPİTLER

 

ÖHD, TOHAV, İHD ve TİHV, verdikleri cevapta kimi tespitlere de yer verdi. Tespitler şöyle:

 

"* Türkiye Hükümeti halen Komite’ye Kaytan v. Türkiye, Gurban v. Türkiye ve Boltan v. Türkiye kararlarına dair Eylem Planı sunmamıştır. Bu eksikliğin giderilmesi gerekmektedir.

 

* Türkiye Hükümeti’nin avukatlara ve STK’lara verdiği cevaplar soruna çözüm bulmaktan uzak, mevcut durumda herhangi bir koşullu salıverilme yasağını ortadan kaldırılacak bir plan, ihlallere son vermek ve deva meden ihlalleri durdurmak için yasal değişiklikler ya da önemli önlemleri içermemektedir.

 

* 7242 sayılı Kanun ile İnfaz Kanunu’nun 89. maddesinde yapılan değişiklik, ağırlaştırılmış müebbet yönünden koşullu salıverilme imkanı içermemektedir. Süreli hapis cezalarına dair yapılan değişikte ise AİHM kararlarının aksine usuli güvencelerin yetersizliği ilk göze çarpan sorunlardır.

 

* Anayasa Mahkemesi umut hakkı konusunda meseleyi esastan gündeme alan bir karar vermemiştir.

 

* Komite önünde denetim sürecinde bulunan soruna dair veri ve istatistiki bilgiye erişimin ülkedeki resmi makamlar tarafından paylaşılmadığı sürece mümkün olmadığı, bu rakamların kamuoyu ile paylaşılmasından ve ilgili STK’lara verilmesinden imtina edilmesi nedeniyle Türkiye’den ağırlaştırılmış müebbet hapis cezaları konusunda veri talep edilmesi tablonun görülmesi açısından zorunluluktur.

 

* İmralı Hapishanesinde başvuruculardan Abdullah Öcalan hakkında uygulanan ve AİHM’in ihlal kararı verdiği tecrit ve sosyal izolasyon ağırlaştırılarak devam etmekle kararın uygulanması için bu konuda da Komite tarafından adım atılması gerekmektedir."

 

TAVSİYELER

 

İnsan hakları ve hukuk örgütleri, cevaplarının sonuç bölümünde ise şu tavsiyelerde bulundu: 

 

"* Komite’nizin, Öcalan(2), Gurban, Kaytan ve Boltan grup kararlarının uyglanmasının denetimi sürecini etkin ve açık biçimde yürütmeye ve gündeminde tutmaya devam etmesini,

 

* Türkiye Hükümeti tarafından Öcalan/Türkiye (2) kararı bakımından 2015’te sunulan Eylem Planı ve Öcalan, Kaytan, Gurban ve Boltan grubu için 07.10.2021’de sunduğu Eylem Planının gözden geçirilerek koşullu salıverme imkânı olmadan hayat boyu infaz rejimine tabi ağırlaştırılmış müebbet hapis cezalarında AİHM kararına uygun yasal ve uygulama değişikliklerinin yapılması için girişimde bulunulmasını,

 

* Komite’nin, Türkiye Hükümeti’nden tüm dava grubu için istatistiki bilgi istenilmesini, 'ülkede kaç kişinin ağırlaştırılmış müebbet mahkûmu olduğu, yıllara göre kaç kişinin bu cezaya çarptırıldığı, ilgili hükümlerin hangi yıllarda kesinleştiği, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası alan kişilerin kaç yıldır cezaevinde tutuldukları'nı içerecek şekilde bilgi verilmesinin talep edilmesini, 

 

* AİHM kararlarında belirtilen ilkeler uyarınca Türkiye Hukuku’nda herhangi bir ayrım gözetilmeksizin, belirli suçlar bakımından kategorik koşullu salıverilme yasaklarına dair hükümlerin ilga edilmesinin istenilmesini ve ihlalin kaynağı olan kanunların değiştirilmesini gerektiren genel önlemleri almaya çağrılmasını,

 

* Başvuruculardan Abdullah Öcalan hakkında İmralı Hapishanesinde uygulana gelen ve AİHM’in ihlal kararı verdiği tecrit ve sosyal izolasyona kararda yapılan tespitlere uygun bir şekilde son verilmesi için girişimde bulunulmasını talep ediyoruz.”

 

MA / Gökhan Altay - Diren Yurtsever