Diyarbakır'ın Çermik ilçesi Kale Mahallesi’nde bulunan 14’üncü yüzyıldan kalma Yahudilere ait son izleri barındıran tarihi sinagog, günümüzde özgünlüğünü büyük ölçüde koruyor. Bazalt ve kalker taşlar kullanılarak inşa edilen yapı, çökme tehlikesiyle karşı karşıya. Tarihte Yahudilerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerden biri olan Çermik’te, 1848 yılında ilçeyi ziyaret eden Haham J. J. Benjamin’e göre, 100 ailelik bir Yahudi cemaati yaşıyordu. Ancak, 1915 Ermeni Soykırımı sonrası bölgeyi ilk terk eden Çermik Yahudileri oldu. Bölgede gayrimüslimlere yönelik politikalar nedeniyle Diyarbakır'dan göç eden Yahudilerin sayısı zamanla arttı. 1948 yılında İsrail Devleti’nin kurulmasıyla göçler hızlandı, 1950'lerde ise kentteki Yahudi varlığı tamamen sona erdi. 

 

KENTTEKİ SON SİNAGOG 

 

Diyarbakır’da, biri Çermik’te diğeri ise Sur’un Arap Şeyh Mahallesi’nde bulunan iki sinagogun varlığı biliniyor. Merkez Sur ilçesindeki sinagog, 2015 yılında sokağa çıkma yasaklarında yaşanan çatışmalar sonrası tamamen yıkıldı. Çermik'te bulunan sinagog ise yıkılma tehlikesiyle karşı karşıya. Bölgede yaşayan Yahudilerin göç etmesiyle kaderine terk edilen sinagog, günümüzde depo olarak kullanılıyor. Sinagogun avlusuna giriş sağlayan, biri sonradan yapılmış, diğeri ise kapalı halde olan iki kapı bulunmakta. Dörtgen şeklinde bir avluya sahip sinagogun etrafı yüksek duvarla çevrili. Sinagogun giriş kısmında İbranice bir kitabe yer alıyor. Sinagogun ana mekanı iki sütun üzerinde dururken, güney duvarında sivri kemerli mimari işlemelere sahip bir Ehal (El yazması Tevrat kopyalarının saklandığı dolap) bulunuyor. Sinagoga günümüz kullanıcıları tarafından avlu duvarı ve geleneksel malzemelerden odalar dâhil edilmiş.

 

YIKILMA TEHLİKESİ 

 

Sinagogun ahşaptan yapılmış tavanı bakımsızlıktan sağlamlığını yitirmiş durumda. Bazı noktalarda çökme meydana gelirken, bunu engellemek için bugünkü kullanıcı tarafından ahşap dikmelerle destek sağlanmış. Yahudilerin Çermik’ten göç etmesiyle mülkiyeti babadan oğula devredilen bu sinagog, bugün özgünlüğünü büyük ölçüde korumuş, şimdiki kullanıcılar tarafından define aramalarına kapatılarak, tahrip edilmesi büyük ölçüde engellenmiş. Günümüzde cemaati bulunmayan sinagog, Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Müdürlüğü tarafından 14 Şubat 2002 tarihinde “kültür varlığı” olarak tescillendi. Önleyici tedbirlerin alınmaması nedeniyle çökme tehlikesiyle karşı karşıya kalan sinagogu korumaya ilişkin herhangi bir girişimde bulunulmadı. 

 

MA / Cahit Özbek